- Podstawowe informacje na temat zadłużenia zagranicznego
Przyczyny powstawania zadłużenia
Bezpośrednią przyczyną powstania globalnego zadłużenia był wzrost wymiany
handlowej pomiędzy krajami najwyżej rozwiniętymi a krajami uznawanymi za
rozwijające się. W dużym stopniu zjawisko to nastąpiło w wyniku pożyczek udzielanych
przez państwa bogatsze państwom słabiej rozwiniętym. Ogromny transfer zasobów
pieniężnych sfinansował wiele inwestycji oraz doprowadził do zwiększenia popytu na
dobra importowane w krajach rozwijających się. Z kolei w krajach silnie
uprzemysłowionych pozwolił on podtrzymać korzystną koniunkturę gospodarczą. Jak z
tego wynika, mimo różnych przesłanek, zarówno kraje dłużnicze jak i kraje
wierzycielskie były zainteresowane przepływem środków finansowych z krajów
rozwiniętych pod względem gospodarczym do krajów rozwijających się, co w rezultacie
zapoczątkowało narastanie globalnego kryzysu zadłużeniowego.
Sytuacja każdego zadłużonego państwa posiada specyficzny charakter. Jednak
mimo wielu różnic można wyodrębnić typowe przyczyny powstania zadłużenia
zagranicznego, które są charakterystyczne dla większości krajów rozwijających się.
Dokonując najogólniejszej klasyfikacji należy wyodrębnić wewnętrzne i zewnętrzne
źródła zadłużenia zagranicznego[3]
Do wewnętrznych przyczyn powstania zadłużenia zagranicznego krajów
rozwijających się można zaliczyć:
- politykę inwestycyjną i liberalizm eksportowy (wskutek niskiego poziomu rozwoju
gospodarczego wiele krajów nie było w stanie w stosunkowo krótkim czasie
zaabsorbować dużego przypływu kapitałów z zagranicy. Nie posiadały one bowiem
odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej oraz odpowiedniej infrastruktury
technicznej, dzięki czemu wydłużał się okres budowy obiektów przemysłowych.
Poza tym część inwestycji okazała się nierentowna);
- politykę finansowo-budżetową (słaby i mało efektywny rynek pieniężny,
Z kolei w grupie zewnętrznych przyczyn powstania kryzysu zadłużeniowego
znalazły się następujące czynniki:
- niekorzystne kształtowanie się terms of trade (w okresie powojennym ceny wyrobów
przemysłowych produkowanych przez kraje rozwinięte rosły szybciej niż ceny
surowców i artykułów rolnych eksportowanych przez kraje rozwijające się);
- polityka protekcjonistyczna krajów rozwiniętych (stosowanie ograniczeń celnych i
pozacelnych w dostępie do ich rynków);
- stopy procentowe (relatywnie niskie stopy procentowe w okresie, gdy zaciągano
kredyty stymulowały pożyczki. Wzrost stóp w latach osiemdziesiątych, związany z
podwyższeniem cen ropy naftowej, stworzył niekorzystne warunki spłaty);
- zmiany w warunkach kredytowania i malejący dopływ środków pieniężnych na
początku lat osiemdziesiątych (na początku lat siedemdziesiątych 2/3 kredytów
pochodziło ze źródeł publicznych, a 1/3 z prywatnych. Pod koniec dekady sytuacja
odwróciła się, a jak wiadomo kredyt prywatny jest zawsze droższy od publicznego.
Na początku lat osiemdziesiątych, w związku z ujawnieniem kryzysu
zadłużeniowego, znacznie spadł napływ środków zewnętrznych do krajów
rozwijających się. W wielu przypadkach po raz pierwszy przypływ kapitału był
mniejszy od odpływu)[4]
Mierniki długu zagranicznego
Wśród najczęściej używanych mierników można wskazać na następujące:
- Stosunek wielkości zadłużenia do wpływów z tytułu eksportu dóbr i usług. Za punkt krytyczny przyjmuje się relację 1:1. Miernik ten dla większości krajów zadłużonych stal się marlo przydatny, ponieważ większość krajów już dawno przekroczyła punkt krytyczny;
- Współczynnik obsługi zadłużenia do wartości rocznego eksportu. Generalnie uważa się, że miernik ten nie powinien przekroczyć wysokości 25%;
- Relacja procentowego udziału długu zewnętrznego do PKB lub też wysokość zadłużenia zewnętrznego na jednego obywatela.[5]
2. Zadłużenie zagraniczne na świecie
2.1 Rozmiary zadłużenia zagranicznego
Globalne rozmiary zadłużenia zagranicznego są w ostatnim trzydziestoleciu
największe w historii, co powoduje, że zadłużenie zagraniczne stanowi aktualnie jeden z
najważniejszych problemów finansowych w skali międzynarodowej. Kryzys
zadłużeniowy okazał się dla gospodarki światowej zjawiskiem bez precedensu.
Pozostawienie go samego sobie grozi poważnym załamaniem finansowym w skali
globalnej. Paradoksalnie problem długów dotyczy nie tylko dłużników, ale również ich
wierzycieli, którzy z powodu opóźnień spłat narażeni są na duże straty finansowe.
2.2 Najbardziej zadłużone państwa świata
Tabela poniżej przedstawia rozmiary całkowitego zadłużenia zewnętrznego dla 25 najbardziej zadłużonych państw w 2003 roku[6]
Miejsce | Kraj | Wartość zadłużenia w mln. $ |
1 | USA | 1,400,000** |
2 | Włochy | 868,500 |
3 | Hiszpania | 718,400* |
4 | Portugalia | 250,700* |
5 | Australia | 233,500* |
6 | Brazylia | 214,900 |
7 | Chiny | 197,800* |
8 | Rosja | 175,900 |
9 | Meksyk | 159,800* |
10 | Turcja | 147,300 |
11 | Argentyna | 145,600* |
12 | Indonezja | 135,700* |
13 | Korea płd. | 130,300* |
14 | Indie | 101,700* |
15 | Irak | 93,950* |
16 | Polska | 86,820 |
17 | Izrael | 70,970* |
18 | Szwecja | 66,500 |
19 | Grecja | 65,510* |
20 | Hong Kong | 59,210* |
21 | Filipiny | 57,960 |
22 | Tajlandia | 53,750* |
23 | Tajwan | 53,440* |
24 | Malezja | 48,840* |
25 | Chile | 43,150* |
Świat około 5,500,000*
* - dane szacunkowe
**dane szacunkowe za rok 2001
Wyniki podane w tabeli mogą wydać się paradoksalne, gdyż okazuje się, iż największy całkowity dług zagraniczny posiadają państwa wysoko rozwinięte. Najbardziej rzuca się w oczy zadłużenie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, wynosiło ono bowiem w 2001 roku 1,4bln USD. W dodatku w roku 2004 wzrosło ono do 2,2bln USD .
Dla porównania dług wszystkich państw rozwijających (włączając Indie, Chiny i Brazylie) się wyniósł w 2004 roku 2,5bln. USD.
Innymi słowy, 300 milionów ludzi w USA jest winnych światu ekwiwalent tego, co 5 miliardów ludzi żyjących w krajach rozwijających się.
Przeliczając całkowity dług w stosunku do liczby ludności możemy orzec, że każdy obywatel Stanów Zjednoczonych jest zadłużony na kwotę 7333 dolarów, gdy każdy mieszkaniec krajów rozwijających się jest zadłużony na sumę 500 dolarów.
Mimo wszystko dług zagraniczny nie jest problemem dla krajów wysoko rozwiniętych lecz dla tych rozwijających się oraz najbiedniejszych. Spowodowane jest to tym, iż rozmiar zadłużenia należy porównać do jakiegoś wskaźnika ekonomicznego pokazującego siłę gospodarczą danego kraju . Jednym z takich wskaźników jest produkt krajowy brutto. Gdy dokonamy takiego zestawienia okazuje się wówczas, że w państwach rozwiniętych dług stanowi znacznie mniejszy odsetek PKB niż w krajach rozwijających się. [7]
Przykładowo dla
USA stanowi on około 19%
Szwecji 17%
Włoch około 40%
Australii 30%
Podczas gdy w najbiedniejszych krajach wskaźnik ten często przekracza 100%
Przykładem tego są:
Republika Kongo - 260%
Sudan - 130%
Zambia - 180%
Tanzania – 160%
Kolejnym wskaźnikiem ukazującym możliwości spłaty zadłużenia zagranicznego jest relacja długu zagranicznego do eksportu towarów i usług Pod tym względem podobnie jak powyżej w bardzo niekorzystnej sytuacji znajdują się najbiedniejsze państwa afrykańskie – w najlepszej zaś kraje wysoko rozwinięte oraz Chiny, Indie i Malezja ponieważ kraje te eksportują relatywnie dużo.(Dokładniejsze dane w tabeli poniżej)
Tabela przedstawia procentowe relacje zadłużenia poszczególnych krajów do eksportu oraz rocznych spłat długu do eksportu w 2000 roku
KRAJ | Relacja zadłużenia do eksportu towarów i usług | Relacja rocznych spłat długu do eksportu towarów i usług |
Algieria | 112 | 19,6 |
Angola | 121 | 15,1 |
Argentyna | 404 | 71,3 |
Bangladesz | 111 | 9,1 |
Bułgaria | 131 | 16,2 |
Chile | 147 | 26 |
Chiny | 46 | 7,4 |
Chorwacja | 127 | 25,5 |
Czechy | 57 | 12,7 |
Ekwador | 178 | 17,3 |
Indie | 91 | 12,8 |
Indonezja | 182 | 25,3 |
Kolumbia | 185 | 28,6 |
Malezja | 38 | 5,3 |
Pakistan | 249 | 26,8 |
Polska | 118 | 20,1 |
Sudan | 781 | 3,2 |
Wenezuela | 104 | 15,7 |
Dodatkowo sytuację ubogich krajów pogarsza to, iż muszą one pożyczać pieniądze na znacznie gorszych warunkach, często oprocentowanie sięga nawet do 18% .
Sytuację pogarsza jeszcze to, iż kraje afrykańskie i azjatyckie są zmuszane do utrzymywania wysokich rezerw walutowych, często w wysokości 14% bądź 7% PKB, co wynika z braku stabilności finansowej na rynkach światowych (spowodowanej globalizacją). Dla porównania Stany Zjednoczone utrzymują rezerwy walutowe w wysokości jedynie 1,3% PKB.
W związku z tym całkowite koszta, ponoszone przez kraje rozwijające się związane ze spłatą długu są kilkakrotnie wyższe niż w krajach wysoko rozwiniętych.[8]
Sytuację pogarsza jeszcze to, iż kraje afrykańskie i azjatyckie są zmuszane do utrzymywania wysokich rezerw walutowych, często w wysokości 14% bądź 7% PKB, co wynika z braku stabilności finansowej na rynkach światowych (spowodowanej globalizacją). Dla porównania Stany Zjednoczone utrzymują rezerwy walutowe w wysokości jedynie 1,3% PKB.
W związku z tym całkowite koszta, ponoszone przez kraje rozwijające się związane ze spłatą długu są kilkakrotnie wyższe niż w krajach wysoko rozwiniętych.[8]
2.3 Próby redukcji długu zagranicznego
Od początku lat osiemdziesiątych kraje zadłużone i wierzycielskie stosowały
wiele metod redukcji długów. Oprócz najbardziej znanych planów Jamesa Bakera,
Nicolasa Brady'ego i Zasad z Toronto (Toronto Terms) szczególną uwagę należy zwrócić
na tzw. rynkowe techniki redukcji zadłużenia (market - based menu approach). Składają
się na nie:
- zamiana dotychczasowego długu na udziały kapitałowe (inwestycje bezpośrednie
lub portfelowe) w kraju dłużniczym (debt for equity swaps - D/ES);
- konwersja dotychczasowego długu na obligacje emitowane przez kraj dłużniczy (debt
for bond swaps);
- wykup za gotówkę własnych długów przez kraj dłużniczy (debt buy-back)
- zamiana długu na wpływy z eksportu (debt for exports swaps);
- wymiana długu na inwestycje związane z ochroną środowiska (debt for nature
swaps);
- zamiana długu na walutę krajową (debt for local currency swaps)[9]
2.4 Skutki prowadzanych planów redukcji oraz prognozy na następne lata
Stosowane dotychczas metody, mimo pewnych sukcesów, nie rozwiązały zasadniczo
problemu zadłużenia zagranicznego krajów rozwijających się, a jedynie łagodziły część
negatywnych skutków kryzysu zadłużeniowego i pomagały go przetrwać. Pod koniec lat
dziewięćdziesiątych coraz ostrzej krytykowana była polityka Międzynarodowego
Funduszu Walutowego, odpowiedzialnego w dużej mierze za istniejącą sytuację. Nadal
jednak MFW gotowy jest podtrzymywać często czysto teoretyczną wypłacalność krajów
rozwijających się – przykłady Argentyny, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju z 2002 roku
w celu niedopuszczenia do groźby kryzysu finansowego w skali ogólnoświatowej. W
związku z tym szukanie nowych rozwiązań w dziedzinie redukcji zadłużenia pozostaje
nadal jednym z najistotniejszych tematów finansowych w skali międzynarodowej. O
powadze problemu długów zagranicznych świadczy również zajęcie stanowiska w
kwestii zadłużenia przez przywódców religijnych największych religii.[10]