Analiza zadłużenia zewnętrznego Polski3.1 Przyczyny zadłużenia zagranicznego Polski
Po II wojnie światowej został narzucony pewien porządek polityczny wynikający z postanowień politycznych z Jałty i Poczdamu. W efekcie tego Polska i inne kraje będące pod dominacja radziecką pozostały za tzw. żelazną kurtyną. Zrywano wiele cennych powiązań ze światem Zachodu i różnymi ponadnarodowymi instytucjami finansowymi.( m. in. wystąpienie z MWF w 1950 r). Ekipy polityczno – gospodarcze wprowadzały wiele ograniczeń i zakazów w kontaktach gospodarczych i finansowych. Wobec tej sytuacji praktycznie do początku lat siedemdziesiątych zadłużenie zewnętrzne nie miało żadnego znaczenia dla polityki gospodarczej oraz kształtowania się międzynarodowych stosunków finansowych. Władysław Gomułka reprezentował dość powszechne poglądy o konieczności pewnych umów importowych( tylko w przemyśle) rolnictwo zaś jego zdaniem musi poradzić sobie samo. W owym czasie importowano niewielką ilość zbóż i pasz z USA, lecz spłacano ten import w polskich złotych, ponieważ kredytodawca wykorzystywał te środki na utrzymanie na przykład Ambasady USA w Warszawie( około 150 – 180 mln USD). W końcu 1970 roku zadłużenie zewnętrzne Polski wynosiło ok. 0,8 mld USD i w istocie nie było istotnym obciążeniem dla polskiej gospodarki. Rok 1970 stał pod znakiem ważnych wydarzeń. Doszło do znacznego kryzysu politycznego, zapoczątkowanego wydarzeniami w Gdyni, Gdańsku, Szczecinie i Elblągu. Nastąpiła wymiana ekipy rządzącej. W analizowanym okresie oszczędności wewnętrzne były z reguły zbyt niskie w stosunku do zakładanych nakładów inwestycyjnych, dlatego tez nastąpił duży popyt na importowane środki inwestycyjne i konsumpcyjne.[11]
W rezultacie okres lat siedemdziesiątych doprowadził do gwałtownego wzrostu zadłużenia zewnętrznego przy jednoczesnym wzroście energochłonności, kapitałochłonności i materiałochłonności wytwarzania.
Bezwzględny poziom zadłużenia Polski zwiększył się około 24-krotnie( w przeliczeniu na USD). Występowała więc bardzo wysoka dynamika wzrostu zadłużenia. Powstaje zatem pytanie: dlaczego w dalszym ciągu udzielano pożyczek? Wymienia się następujące przyczyny: uważano, że kraje RWPG nie dopuszczą do niewypłacalności swoich członków;
duże korporacje i koncerny państw kapitalistycznych prowadziły aktywną politykę kredytową; pożyczkodawcy działają z pobudek politycznych.[12]
Lata siedemdziesiąte to okres genezy i powstawania długu zewnętrznego, natomiast lata osiemdziesiąte charakteryzują się szybkim ujawnianiem wysoce negatywnych skutków tego zadłużenia. W 1980 roku wysokość długu zewnętrznego wyniosła około 25 mld USD, a na koniec tego roku trzeba było zwrócić około 8 mld, z czego 5,6 to raty kapitałowe, a 2,45 mld – obsługa długu. Polsce co prawda udało się spłacić te należności, ale trzeba było zaciągnąć nowe kredyty w wysokości 9 mld USD. W tym momencie zaczął się okres wielostronnego dialogu z wierzycielami w tzw. Klubie Paryskim( 17 rządów) i Klubie Londyńskim( 23 reprezentantów banków komercyjnych).Pierwsze porozumienie w ramach Klubu Paryskiego podpisano 27 kwietnia 1981 roku w stosunku do 15 państw wierzycieli. Porozumienie dotyczyło rozłożenia zwrotu spłaty na raty i przesunięcia terminów płatności.
<a href="http://uczniowisko.pl/">prace akademickiea>
Ogłoszenie stanu wojennego w Polsce w grudniu 1981 roku zahamowało negocjacje na dłuższy czas. Ponowny dialog z Klubem Paryskim wznowiono dopiero w 1984 roku, ale już w czerwcu 1986 roku ostatecznie rozpatrzono wniosek Polski z 1981 roku o wpisanie w poczet członków MFW.
Lata osiemdziesiąte charakteryzują się dalszym wzrostem zadłużenia zew. Polski. Narasta zadłużenie z tytułu obsługi długu, zaprzestano zwrotu głównych zobowiązań, co pociąga za sobą kapitalizację odsetek. Po odwołaniu stanu wojennego wznowiono negocjacje z Klubem Paryskim i Londyńskim, lecz dotyczyły one głównie przesunięcia na dalsze lata kolejnych wymagalnych rat wcześniejszych zobowiązań. W końcu lat osiemdziesiątych uzyskano spore sukcesy w prowadzonych negocjacjach, a dotyczyły one chwilowego zatrzymania spłat.
Negocjacje z K Londyńskim były o wiele trudniejsze, ale również doszło do podpisania porozumienia z wierzycielami prywatnymi.
Określony wpływ na zadłużenie miało także przyjęcie Polski do struktur MFW. Było to kolejne źródło kredytowania z przyjęciem przez Polskę konkretnie określonych wymogów polityki ekonomicznej, czyli:
- zwiększenie efektywności gospodarowania,
- redukcja konsumpcji,
- obniżenie deficytu budżetowego,
- proeksportowy charakter polityki gospodarczej.
Podsumowując, lata osiemdziesiąte to dalszy wzrost zadłużenia zewnętrznego Polski. W przeliczeniu na USD dług wzrósł z 25 mld w 1980 roku do 41,4 mld w 1989 roku. Było to skutkiem pożyczek zaciągniętych w latach 1971 – 1980. Długi tworzyły nowe długi, co jak wiadomo, jest istota pułapki zadłużenia. Szansą na poszukiwanie pewnych rozwiązań tego problemu było rozpoczęcie negocjacji i wielostronnych rozmów.[13]
3.2 Istota zmian w zadłużeniu zewnętrznym w okresie transformacji systemowej
Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych rozpoczyna się tzw. transformacja systemowa w Polsce jak również w innych krajach Europy Środkowowschodniej. Warto odnotować, że na koniec 1990 roku dług zewnętrzny Polski wynosił 48, 474 mld USD. W tym na Klub Paryski przypada 32, 778 mld USD, a na Klub Londyński 11, 163 mld USD, na ZSRR i RWPG około 2,5 mld USD oraz 2 mld USD na pozostałych wierzycieli. Ponad 90% stanowiły kredyty długo i średnioterminowe. Już 16 lutego 1990 roku podpisano kolejne porozumienie Klubem Paryskim na mocy którego spłatę 10 mld USD rozłożono na 8 lat z 6-letnią karencją. Negocjowano dalej, czego owocem była umowa o redukcji i reorganizacji zobowiązań Polski wobec Klubu Paryskiego. Chodziło o długi zacięte przed 1 stycznia 1984 roku. W efekcie bilateralnych umów z członkami Klubu Paryskiego Polska do 2009 roku ma zredukować o 50% dług, a do 2014 powinny zostać spłacone długi wobec tych klubów. [14]
Rozmowy Z KL przebiegały znacznie trudniej i wielokrotnie były przerywane. Jednakże 10 marca 1994 roku podpisano we Frankfurcie umowę o redukcji połowy z 14 mld USD długu, spłata tej części zobowiązań miałaby się zakończyć w 2012 roku. Porozumienie to opierało się na założeniach planu Brady’ego, a więc na konwersji długu wobec instytucji prywatnych. Polska wyemitowała obligacje Brady’ego w październiku na łączną kwotę ok. 8 mld USD. Papiery te zostały zarejestrowane na giełdzie w Luksemburgu. W 1997 i 1998 roku dokonano pierwszych wykupów obligacji na łączną kwotę ok. 2,4 mld USD.
Już w 1996 roku podpisano umowę pomiędzy Polską a Rosją w sprawie uregulowania wzajemnych zobowiązań i należności powstałych w okresie istnienia ZSRR i RWPG. Poniżej przedstawiono zmiany w stanie zadłużenia zagranicznego Polski w latach 1990 – 1999.
W latach dziewięćdziesiątych władze państwowe postawiły sobie za cel zmniejszenie poziomu zadłużenia jak również renegocjację zawartych wcześniej umów.
Na koniec tych lat w strukturze podmiotowej zewnętrznego zadłużenia około 75% długu przypada na Klub Paryski, 16% stanowią zobowiązania wobec Klubu Londyńskiego, 7% w stosunku do międzynarodowych instytucji finansowych i 2% w postaci obligacji zagranicznych.
Analizując zadłużenie Polski wobec krajów skupionych w tzw. Klubie Paryskim, dochodzimy do wniosku, że jest ono obsługiwane na bieżąco od 1991 roku. Wg stanu na 31 grudnia 1999 roku wynosiło ono 22,8 mld USD, zatem od 1995 roku spadło o około 4 mld USD, czyli 17,5 %. Ponad 68% wartości długu przypada na 5 krajów( Francja, Brazylia, Austria, Niemcy i Kanada). W wyniku prowadzonych rozmów z Klubem Paryskim uzgodniono realizacje przez Polskę pewnych warunków tj. realizacja programu stabilizacji i przekształceń strukturalnych, terminowości wywiązywania się z płatności wobec członków Klubu Paryskiego. Po wprowadzeniu euro struktura walutowa długu przedstawiała się następująco wg MF: 45% w USD, 35% w EUR, a 20% w pozostałych walutach.[15]
3.3 Zmiany zadłużenia zagranicznego w latach 1995 – 2004
W ostatnich latach zanotowano szybki wzrost długu zewnętrznego Polski. Wynikał on z kilku zasadniczych powodów. Jednym z nich okazało się zastosowanie nowej, szerszej definicji długu publicznego, zapisanej w ustawie o finansach publicznych. Nowa definicja jest zgodna z wymaganiami organizacji międzynarodowych takich jak: MFW, OECD i Bank Światowy. Innym istotnym powodem wzrostu w ostatnich kilku latach zadłużenia zagranicznego Polski było zaciąganie nowych kredytów, przeznaczonych na szeroko pojęte potrzeby transformacji ustrojowej oraz wyraźne umocnienie się złotego kosztem dolara amerykańskiego.
Jednak najistotniejszą przyczyną powiększenia się długu był prawie dziewięciokrotny
wzrost zadłużenia zagranicznego przedsiębiorstw krajowych (sektor pozarządowy i
pozabankowy), na które przypada obecnie ok. 44,6% całego długu. Jeszcze w 1995 roku wielkość ta wynosiła tylko ok. 11%. Na sektor rządowy i samorządowy przypada ok. 43,4%, a na bankowy 10,6% ogółu zadłużenia.
Najważniejszą przyczyną zadłużania się polskich przedsiębiorstw za granicą okazały się lepsze w porównaniu z krajowymi warunki uzyskania kredytów, a w szczególności niższe oprocentowanie. W efekcie koszty pozyskania środków finansowych od podmiotów zagranicznych są mniejsze niż przy wykorzystaniu źródeł krajowych. Inną istotną przyczyną okazuje się korzystne z punktu widzenia kredytobiorców kształtowanie się kursów walutowych w ostatnich latach. Wiąże się to z obniżeniem ciężaru zadłużenia w przeliczeniu na złote w miarę wzmacniania się kursu złotego w relacji do walut, w których był wyrażony dług.
Zadłużenie zagraniczne Polski w latach 2002-2005
2002 | 2003 | 2004 | 2005 | ||
ZADŁUŻENIE OGÓŁEM | 84 875 | 106 961 | 129 422 | 132 061 | |
długoterminowe | |||||
70 998 | 87 333 | 104 681 | 105 278 | ||
krótkoterminowe | |||||
13 877 | 19 628 | 24 741 | 26 783 | ||
Jak widzimy w poniższej tabeli zadłużenie długoterminowe Polski stanowiło na koniec 2004 r. 81,2% długu ogółem, a krótkoterminowe – 18,8%. W porównaniu do 1995 r. jest to niekorzystna zmiana, gdyż wówczas dług długoterminowy wynosił prawie 93%.[16]
3.4 Wyniki i prognozy
W ostatnich latach (2005-2007) a także wg planu na rok następny widzimy permanentny wzrost spłaty polskiego długu zagranicznego. Tylko z tytułu przypadających na ten czas rat kapitałowych, dotyczących zadłużenia Skarbu Państwa Polska zapłaci:
- 2005 r. - 2693 mln USD,
- 2006 r. - 3073 mln USD,
- 2007 r. - 3522 mln USD,
- 2008 r. - 3899 mln USD.
Na początku 2005 r. polski rząd zastanawiał się nad wcześniejszą spłatą zadłużenia wobec Klubu Paryskiego, pochodzącego jeszcze z okresu gierkowskiego. Zapytany o motywy takiego postępowania minister finansów Mirosław Gronicki powiedział:
„Po pierwsze dlatego, że jesteśmy jedynym krajem Unii Europejskiej, który ma zobowiązania wobec Klubu Paryskiego. Druga sprawa: nagromadzenie spłat tego długu w ciągu kolejnych trzech lat. To mogłoby stać się sporym problemem. Im więcej w tym okresie musimy pożyczyć, tym koszt tych pożyczek jest relatywnie większy. Ideałem byłoby spłacenie całego tego długu: 12,3 mld euro, czyli prawie 16 mld dolarów.” „Ten dług pochodzi z czasów, kiedy mieliśmy 45 mld zadłużenia i w ogóle go nie obslugiwaliśmy. Szkodzi to nam do dziś. Gdy chcemy pożyczać pieniądze na zagranicznych rynkach, patrzy się na naszą historię – byliśmy niegdyś niewypłacalnym dłużnikiem. Pożycza się nam drożej niż np. Węgrom, mimo opinii, iż węgierska gospodarka jest zarządzana gorzej niż polska”.
Ostatecznie Polska spłaci w 2005 r. 60% długu wobec Klubu Paryskiego. Na wcześniejszą spłatę nie zgodziły się m.in.: Belgia, Japonia i Norwegia. Największa część polskiego zadłużenia zagranicznego w Klubie Paryskim przypada na Francję (ok. 2,6 mld EUR), Niemcy (2 mld EUR) i Austrię (1,3 mld EUR).
Ministerstwo Finansów poinformowało, że w lutym 2007 roku w ramach obsługi zadłużenia zagranicznego Skarbu Państwa dokonano płatności w walutach obcych w następującej wysokości:
USD* (w mln) | EUR (w mln) | |
Odsetki | 7,5 | 221,0 |
Kapitał | 1,5 | 11,9 |
* w tym równowartość walut innych niż USD i EUR w przeliczeniu na USD
Płatności odsetkowe i kapitałowe dotyczyły następujących tytułów: obligacji skarbowych RP wyemitowanych za granicą, kredytów międzynarodowych instytucji finansowych, finansowania programu F-16 oraz gwarancji.
3. Wnioski końcowe
Problem zadłużenia zagranicznego i jego obsługi to nie tylko dylemat dla dłużników, lecz również w takim samym stopniu wierzycieli. Spowodowane jest to tym, iż współczesna gospodarka światowa jest gospodarką globalną, z szeroko rozwiniętymi powiązaniami w dziedzinie finansów. Obecnie można mówić o istnieniu jednego organizmu tworzącego sieć gospodarek narodowych. Z tego powodu można mówić o wytworzeniu się swego rodzaju dialogu zadłużeniowego pomiędzy dwoma stronami, wynikającego z zaistniałej współzależności.
Wynika ona z faktu, że kiedy dług jest mały, to jest on wyłącznym kłopotem kraju
dłużniczego, lecz wówczas gdy przyjmuje on ogromne rozmiary, wtedy również wierzyciel jest zainteresowany rozwiązaniem problemu. Niejednokrotnie spłatą długu bardziej przejmuje
się wierzyciel niż dłużnik. Banki krajów rozwiniętych tak mocno zaangażowały się w
udzielanie kredytów krajom rozwijającym się, że w dobrze pojętym własnym interesie
podtrzymują wypłacalność krajów rozwijających się, żeby nie dopuścić do ich
bankructwa.
Należy sądzić, iż w obawie przed zachwianiem stabilności międzynarodowego
systemu finansowego wierzyciele będą prawdopodobnie przygotowani pójść w
najbliższych latach na kolejne ustępstwa żeby podtrzymać czysto teoretyczną wypłacalność części krajów rozwijających się. Programy, zmierzające do rozwiązania problemu zadłużenia zagranicznego, mimo pewnych sukcesów, wydają się jedynie pomagać przetrwać najbardziej kryzysowe chwile lub oddalić je w czasie. Gdyby jednak nie one już w latach osiemdziesiątych wiele międzynarodowych banków i organizacji finansowych razem z największymi dłużnikami stałoby się niewypłacalnymi. Wydaje się, że ogłaszając bankructwo suwerenne kraje (zwłaszcza występując w grupie) mają o wiele mniej do stracenia niż wierzyciele. Z tego też powodu sztucznie podtrzymywana jest iluzja o bieżącej obsłudze długów krajów rozwijających się, a programy dostosowawcze pomagają w rzeczywistości nie tylko dłużnikom, ale również wierzycielom. Głównym dylematem dla krajów dłużniczych
wydaje się znalezienie odpowiedzi na pytanie, jak wynegocjować z wierzycielami
najniższe stopy procentowe.
Konieczność dokonywania spłat, powiększonych o wysokie koszty obsługi długu bez wątpienia niekorzystnie wpływa na tempo wzrostu gospodarczego kraju, przebieg transformacji ustrojowej, reform gospodarczych i inne procesy. Z drugiej strony dobrze przemyślane wykorzystanie kredytów zagranicznych może okazać się istotnym czynnikiem determinującym sytuację ekonomiczną w kraju przez długi czas.
Bibliografia
1. Budnikowski A. , Zadłużenie jako problem globalny., PWE 1991
2. B. Jasiński, J. Kulig, K. Stańczak, Międzynarodowe zadłużenie a skuteczność polityki dostosowawczej. Raport
3. Rączkowski S. Świat w obliczu kryzysu zadłużeniowego, wyd. PWN, 1990
4. http://www.exporter.pl/bazy/Kraje/134.php
5. Kądziołka Jan, Kocimowski Kazimierz, Wołonciej Edward, Świat w liczbach 2006/2007, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2006
6. W. Berger, Financial Innovations in International Debt Menagement, Gabler, Wiesbaden
7. Antonowska-Bartosiewicz I., Małecki W. , Zadłużenie zagraniczne Polski, wyd. Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce 1991
8. Pangsy-Kania S., Zadłużenie zagraniczne Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2001
9. Górniewicz G., Zadłużenie zagraniczne. Polska a kraje rozwijające się, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2002
[1] Zadłużenie jako problem globalny, Budnikowski A., PWE 1991
[2] Ibidem
[3] B. Jasiński, J. Kulig, K. Stańczak, Międzynarodowe zadłużenie a skuteczność polityki dostosowawczej.
[4] Zob. B. Jasiński, J. Kulig, K. Stańczak, Międzynarodowe zadłużenie a skuteczność polityki dostosowawczej.Raport
[5] Rączkowski S. , Świat w obliczu kryzysu zadłużeniowego, wyd. PWN, 1990
[7] Opracowanie własne na podstawie: Kądziołka Jan, Kocimowski Kazimierz, Wołonciej Edward, Świat w liczbach 2006/2007, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2006, World Development Indicators 2002, The World Bank,Washington 2002
[8] Opracowanie własne na podstawie World Development Indicators 2002, The World Bank,Washington 2002
[10] G. Górniewicz, Problem zadłużenia zagranicznego krajów rozwijających się w świetle społecznej nauki
Kościoła, Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Toruniu, Poznań 2001,
[11] Antonowska-Bartosiewicz I., Małecki W. , Zadłużenie zagraniczne Polski, wyd. Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce 1991
[12] Problemy zewnętrznego zadłużenia Polski i sposoby ich rozwiązania ,praca zbiorowa, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego 1983
[13] Pangsy-Kania S., Zadłużenie zagraniczne Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2001
[14] Ibidem
[15] Górniewicz G., Zadłużenie zagraniczne. Polska a kraje rozwijające się, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2002
[16] Opracowanie własne na podstawie: Kądziołka Jan, Kocimowski Kazimierz, Wołonciej Edward, Świat w liczbach 2006/2007, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2006